رویکرد تشخیصی به بیماریهای متابولیک ارثی

نام بیماری‌های متابولیک ارثی اولین بار توسط اقای آرچیبالد گارود پزشک انگلیسی در سال ۱۹۰۸ مطرح شد. طبق تعریف به بیماری‌هایی گفته می‌شود که یک مسیر متابولیکی در نتیجه یک نقص آنزیمی در بدن مهار شده و یک ماده ضروری دچار کمبود و برخی مواد سمی در بدن تجمع می‌یابد. در سال‌های اخیر شناسایی این گروه از بیماری‌ها به واسطه پیشرفت‌هایی تکنولوژیک در زمینه آزمایش‌های بیوشیمیایی و ژنتیکی مانند روش اسپکترومتری جرمی (TMS یا MS/MS) و نسل جدید سکانس ژنتیک (NGS) سریع تر و دقیق تر انجام گرفته و آگاهی در زمینه چگونگی ایجاد این بیماری‌ها و راه های درمانی تسهیل شده است.

علاوه بر این به کمک این روش‌ها پیشرفت‌های شایان توجهی در تست‌های غربالگری نوزادان و شناسایی و درمان به موقع این بیماران صورت گرفته است. معمولا در برنامه غربالگری کشورها به روش TMS بیش از ۳۴ بیماری قابل شناسایی است. در کنار این ۳۴ بیماری اولیه حدود ۲۶ بیماری نیز بطور ثانویه ممکن است تشخیص داده شوند که اغلب آنها در مراحل اول و پیش از شروع علایم قابل درمان یا کنترل هستند. این پیشرفت مرهون وجود تکنولوژی TMS است که با سرعت و دقت بالا به گسترش تست غربالگری کمک کرده است.

بیماری‌های متابولیک از نظر طبقه بندی به دو گروه عمده تقسیم می شوند:

• بیماری‌های مختل کننده مسیرهای متابولیسمی تولید انرژی (بیماری‌های ملکول‌های کوچک یا میکروملکولر)
• بیماری‌های مختل کننده سنتز یا تجزیه برخی مواد ( بیماری‌های ملکول‌های بزرگ یا ماکروملکولر و یا بیماری ارگانل‌ها)

متاسفانه علائم بیماری‌های متابولیک بسیار متنوع و غیر اختصاصی است و با بسیاری از بیماری‌های شایع دیگر اشتباه گرفته می‌شوند. در اغلب موارد تاخیر تکاملی- عقب ماندگی ذهنی- تشنج- بزرگی کبد- نارسایی قلبی- ضف عضلانی- مشکلات چشمی- درگیری پوستی و حتی مشکلات رفتاری ممکن است دیده شود. زمان شروع بیماری نیز بسیار متغیر است و از زمان جنینی تا بزرگسالی ممکن است متفاوت باشد .حتی در یک خانواده شدت علائم و زمان بروز علائم از فرد به فرد دیگری تفاوت دارد. از همین رو تشخیص این گروه از بیماری‌ها بسیار مشکل است و نیاز به تست‌های تخصصی پیشرفته دارد.

در بسیاری از موارد ممکن است مارکر مشخصی در خون یا ادرار وجود نداشته باشد و نیاز به بررسی‌های ژنتیکی باشد. تست‌های غربالگری نیز تنها قادر به شناسایی موارد محدودی از این بیماری‌ها است و در موارد خفیف ممکن است حتی تست غربالگری نیز نرمال باشد لذا تست نرمال غربالگری رد کننده ابتلا به بیماری در آینده نیست و پزشک معالج بسته به علایم و صلاحدید ممکن است در هر سنی اقدام به انجام تست متابولیک نماید. نوع تست درخواستی نیز بسته به نوع بیماری متابولیک متفاوت است اما در کل نیاز به بررسی موارد زیر در قدم اول برای اغلب بیماران می باشد:

اگر نتیجه این تست‌ها تشخیصی نباشد بسته به ظن بالینی پزشک در قدم بعدی تست‌های تخصصی تر مانند بررسی مایع مغزی-نخاعی، بررسی‌های آنزیمی در پوست، کبد و یا عضله و حتی بررس های ژنتیکی در خواست خواهد شد. درمان این بیماری‌ها به طور قطعی هنوز امکان پذیر نیست.

برای علائم مزمن بیماری مانند تاخیر تکاملی یا درگیری ارگان‌هایی مانند کبد- عضله و قلب و… رژیم‌های تغذیه ایی و مصرف شیرهای مخصوص به منظور جلوگیری از تجمع مواد سمی در برخی از بیماری‌های میکروملکولر توصیه می‌شود و گاهی نیاز است داروهایی به منظور خنثی سازی اسید خون و کاهش آمونیاک یا لاکتات مصرف شود. به ندرت آنزیم درمانی در برخی از بیماری‌های گروه ماکروملکولر میتواند کمک کننده باشد.

به منظور جلوگیری از پیشرفت بیماری روش‌های توانبخشی مانند کار درمانی جسمی و ذهنی نیز مورد نیاز است. در برخی از بیماری‌های میکروملکولر ممکن است تظاهرات بصورت حاد با افت قند- افزایش اسید و آمونیاک خون- تشنج-کاهش سطح هوشیاری و کما (کریز متابولیک) رخ دهد که در این موارد نیاز به اقدامات درمانی اورژانسی و بستری بیمار در بخش مراقبت های ویژه است تا از معلولیت و مرگ و میر بیماری کاسته شود.